آشنایی با گیاه آفتاب گردان و خواص داروئی آن

آفتابگردان با نام علمی Helianthus annuus L . گیاهی است یکساله از تیره مرکبه Compositae که بصورت بوته ای استوار رشد می کند . طول دوره رشد آفتابگردان بسته به رقم و کلیه عوامل محیطی از ۹۰ تا ۱۵۰ روز می باشد . آفتابگردان ریشه مستقیم و توسعه یافته ای دارد که پتانسیل نفوذ آن در خاک به سه متر می رسد .

  پهنک برگهای که در معرض نور است همراه با خورشید تغییر جهت داده و همواره به حالت تقریباً عمود بر اشعه آفتاب قرار می گیرد . پهنک برگ هنگام صبح بسوی شرق ،‌هنگام غروب بطرف غرب و ظهر رو به بالا می باشد . گل آذین آفتابگردان طبق یا کپه ای است .لقاح به دلیل اینکه پرچمها زودتر بلوغ می یابد غالباً از نوع دگرگشنی است .

میوه آفتابگردان نوعی فندقه است که در اینجا با دانه مترادف گرفته می شود . رنگ دانه از سفید تا سیاه با خاکستری خط دار و بسته به رقم تغییر می کند .هر چه درصد وزنی پوسته کمتر باشد درصد وزنی روغن بیشتر خواهد بود .

سرخ پوستان آمریکا این گیاه را به‌خاطر تخم آن که به مصرف غذا می‌رسد می‌کاشتند و پرورش می‌دادند‌. آفتابگردان گیاهی است یکساله و تا حدود سه متر رشد می‌کند‌. گل آن درشت و زیبا و به قطر ۳۵ سانتی‌متر می‌باشد. در وسط گل قرمز رنگ آن دایره‌ای قهوه‌ای رنگ وجود دارد‌ که تخم‌های آفتابگردان دورتادور آن را گرفته‌اند‌. این گیاه در اکثر نقاط دنیا وجود دارد‌. از تخم آفتابگردان روغن گرفته می‌شود که اشباع نشده است و برای پخت و پز مناسب است‌.

علاوه بر مصرف مغز تخمه‌ آفتابگردان، از روغن آن به صورت مایع برای پخت و پز نیز استفاده می ‌کنند. در ضمن کره آن هم به دو صورت مارگارین و کره تخمه آفتابگردان (مانند کره بادام‌زمینی) یافت می‌ شود. جالب‌تر اینکه پرندگان هم مانند ما انسان‌ها به این مغز خوشمزه علاقه‌مندند و به عنوان غذا از آن استفاده می ‌کنند.

سازگاری: آفتابگردان از نظر عکس العمل نسبت به طول روز بی تفاوت بشمار می رود ولی به نور فراوان نیاز دارد .

آفتابگردان ریشه توسعه یافته ای دارد که گیاه را به خشکی مقاوم می سازد ، مشروط بر آنکه خاک عمیق بوده و تراکم و ساختمان خاک محدود کننده رشد ریشه نباشد .

آفتابگردان به شوری خاک نسبتاً مقاوم است و در محدوده ای از اسیدیتیه خنثی رشد خوبی دارد .

تناوب زراعی:موقعیت آفتابگردان در تناوب زراعی مشابه ذرت است و معمولاً بعد از بقولات علوفه ای بعنوان اولین یا دومین محصول وجینی کاشته می شود ، در صورت وجود و گسترش بیماریهای ریشه ای نبایستی با گیاهانی مانند نخود ، چغندر قند و سیب زمینی که بیماریهای ریشه ای مشابه دارد در تناوب قرار گیرد . مثالهایی از تناوب آن در شرایط آبیاری بشرح زیر است .

علوفه چند ساله ـ پنبه ـ آفتابگردان ـ گندم ـ جو ـ آیش ـ شبدر ـ آفتابگردان ـ گندم ـ جو

کود شیمیایی: تولید هر تن دانه آفتابگردان موجب خروج ۴۰ تا ۶۰ کیلو ازت ، ۱۵ تا ۳۳ کیلو اکسید فسفر( p2o5) و ۷۵ تا ۱۲۰ کیلو اکسید پتاسیم (K2o) از خاک می گردد .

معمولاً ثلث تا نصب کود از ته را قبل از کاشت و بقیه را همراه با آخرین وجین مکانیزه به خاک اضافه و بلافاصله آبیاری می کنند .

تاریخ کاشت: حداقل حرارت لازم برای جوانه زدن بذر آفتابگردان حدود ۸ تا ۱۰ درجه سانتیگراد در خاک است . معمولاً این حرارتها در خاک با رسیدن میانگین شبانه روزی حرارت هوا به ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتیگراد تأمین می گردد .

کنترل علفهای هرز: کنترل علفهای هرز با استفاده از علف کشها بسیار مطلوبست . از علف کشهایی که بصورت قبل از کاشت جهت کنترل بذر علفهای هرز مختلف در آفتابگردان قابل مصرف است می توان اپتام (Eptam) و تریفلور الین Ttifluralin را مورد اشاره قرار داد . این علف کشها را می توان قبل از پشته بندی روی خاک پاشید ، با دیسک تا عمق ۱۰ سانتی متری با خاک مخلوط و سپس پشته بندی کرد . میزان مصرف اپتام ۴ تا ۵ لیتر از مولسیون ۷۵ درصد و میزان مصرف تریفلورالین حدود ۲/۱ لیتر در خاکهای سبک ، ۸/۱ لیتر در خاکهای متوسط و ۴/۲ لیتر در خاکهای سنگین از امولسین ۴۸ درصد می باشد .

آفات و امراض: مهمترین آفت اختصاصی آفتابگردان در ایران پروانه دانه خوار آفتابگردان با نام علمی Homoeosoma nebulella است . لارو این پروانه به رنگ عمومی شکری و سر قهوه ای رنگ از برگ و گلها تغذیه و سپس به دانه حمله می کند .

در هر حال می توان از سموم تیودان و دیازینون در دو نوبت یکی همزمان با تشکیل گلها و دیگری حجدود ۱۰ روز بعد استفاده نمود . انهدام بقایای گیاهی آلوده از طریق سوزانیدن یا شخم بقایا جهت از بین بردن لاروها و شفیره های زمستان گذران مفید است . مؤثرترین روش مبارزه با این آفت استفاده از ارقام مقاوم است .

حشرات دیگری که در ایران به آفتابگردان حمله می کند عبارتند از شب پره زمستانی ، سوسکهای گرده خوار و پروانه کار ادربنا . این آفت اهمیت اقتصادی زیادی ندارد .

از بیماریهای مهم آفتابگردان در ایران می توان سفیدک داخلی وزنگ آفتابگردان را نام برد . عامل بیماری سفیدک داخلی قارچی است بنام Plasmopora helianthi که بوسیله خاک و بذر آلوده انتقال ،‌از طریق ریشه به نبات سرایت و بحال سیستمیک در می آید . مبارزه با این بیماری انتخاب بذر غیر آلوده ، ضد عفونی بذر با سموم قارچ کش مانند گرانوزان یا مرکوران به میزان ۲ در هزار ، تناوب زراعی ، کندن و سوزاندن بقایای گیاهی آلوده و کشت ارقام مقاوم انجام پذیر است .

عامل بیماری زنگ آفتابگردان قارچی است بنام Puccinia helianthi رشد و نمو این قارچ سب پیدایش لکه های برچسته و پراکنده ای به رنگ قهوه ای تیره در پشت برگها می گردد که در نهایت منجر به رد شدن و ریزش برگها می شود . مهمترین راه مقابله با این بیماری استفاده از ارقام مقاوم است .

سمپاشی محصول با گل گوگرد یا ترکیبات قارچ کش دیگر در صورت اقتصادی بودن مؤثر است .

برداشت:رسیدگی دانه ها بتدریج و از خارج طبق آغاز و بسمت داخل ادامه می یابد . برداشت زود هنگام موجب افت عملکرد و تأخیر در برداشت موجب ریزش و افزایش خسارت پرندگان ، بخصوص گنجشک می گردد . بطور کلی ، برداشت هنگامی انجام می شود که پشت طبق به رنگ زرد مایل به قهوه ای درآمده و برگکهای کناری طبق قهوه ای شده باشد .

موارد استفاده: دو مصرف اصلی دانه آفتابگردان بصورت روغن گیری و مصرف آجیلی است .انواع آجیلی دانه درشت تری نسبت به انواع روغنی داشته و حدود ۲۵ تا ۲۰ در صد روغن دارد . میزان پروتئین دانه در آفتابگردان حدود ۱۷ درصد است .

ظاهراً هر چه دوران رسیدگی دانه با هوای خنک تری روبرو گردد بر درصد اکسید چرب اشباع لینولائیک در روغن اضافه می شود و بر ارزش غذایی آن افزوده می گردد .

ساقه آفتابگردان فیبر زیادی داشته و در صنعت کاغذ سازی و تهیه سلولز مصرف دارد . ساقه از نظر ازت ، کلسیم و پتاسیم نیز غنی است و اضافه کردن آن به خاک موجب افزایش ماده آلی و حاصلخیزی خاک می گردد .

ترکیبات شیمیائی:
تخمه آفتاب بسیار مقوی است درای ۲۴% مواد پروتئینی، ۴۷% روغن، ۲۰% مواد هیداروکربن، ۸% فسفر، ۹% پتاسیم و به غیر از این مواد دارای ویتامین‌های A و B نیز می‌باشد‌. روغن تخم آفتابگردان درای ۷۰% اسید لینوئیک و مقداری فسفو لیپید و ویتامین E می‌باشد به همین دلیل چربی خون را پائین آورده و کلسترول را تنظیم می‌کند.

خواص داروئی:
اسانس گل آفتابگردان برای التیام زخم‌ها و پائین آوردن فشار خون به‌کار می‌رود. اسانس برگ‌های آفتابگردان خاصیت میکروب‌کشی دارد. در طب قدیم ایران و در طب چینی از تمام قسمت‌های گیاه آفتابگردان استفاده می‌شود. در موارد زیر می‌توان از این گیاه استفاده کرد و از خواص درمانی آن برخوردار شد‌.
۱) زنگ زدن گوش: مغز ساقه آفتابگردان را در آب جوش ریخته و مانند چائی دم کنید و روزی سه فنجان از این چائی بنوشید.
۲) تقویت معده و پائین آوردن فشار خون: ۳۰ گرم برگ‌های خشک آفتابگردان را دم کنید و سه فنجان در روز بنوشید.
۳) سرگیجه و ورم صورت، آب آوردن بدن و تسریع زایمان: ۲۰ گرم از گل‌های خشک آفتابگردان را در آب جوش دم کنید و روزی سه فنجان از این دم‌کرده را بنوشید.
۴) درد معده، بیماری‌های دستگاه ادراری، یبوست: ۳۰ گرم ریشه خشک شده آفتاب گردان را در آب جوش ریخته و مدت ۵ دقیقه بگذارید بجوشد یک فنجان از آن را سه بار در روز بنوشید.
۵) آرتروز و ورم پستان: هنگامی‌که آفتابگردان گل می‌دهد طبق گل (قسمت پائین گل که مانند بشقابی است) را جدا کرده و در آب انداخته آنقدر بجوشانید که شیره چسبناکی باقی بماند و سپس این شیره را روی مفصل‌های دردناک بمالید و ماساژ دهید درد آرتروز برطرف می‌شود‌. برای درمان ورم پستان در زنان شیر‌ده طبق گل را هنگامی‌گه گل دانه داده است جدا کنید و در زیر آفتاب خشک کرده و سپس تکه تکه کرده و بو (سرخ کنید) دهید. که کاملاً قهوه‌ای شود و بعد آن را خرد کرده به‌صورت درآورید و این پودر را در آب جوش که کمی شکر به آن اضافه کرده‌اید ریخته و این شربت را به مریض بدهید تا شفا یابد.
۶) اسهال خونی: برای درمان اسهال خونی تخم آفتابگردان را (به مقدار ۳۰ گرم) در آب ریخته و حدود یک‌ساعت با حرارت ملایم بپزید سپس آن را با نبات یا قند شیرین کرده و به مریض بدهید‌.
۷) سردردی که همراه با سرماخوردگی است: ۳۰ گرم تخم آفتابگردان را در دو لیوان ریخته و بگذارید بجوشد تا نصف لیوان آن باقی بماند و این جوشانده را دوبار در روز بنوشید‌.
۸) بیماری فتق: ۳۰ گرم ریشه تازه آفتابگردان را با آب و شکر قهوه‌ای بجوشانید و این جوشانده را سه بار در روز بنوشید.
۹) سنگ کلیه: حدود یک متر از مغز ساقه آفتابگردان را در دو لیوان آب ریخته و بگذارید آهسته و با ملایمت بجوشد تا مقدار آن به نصف لیوان تقلیل یابد آنگاه به مدت یک هفته و روزی یکبار آن را بنوشید تا از شر سنگ کلیه راحت شوید.
۱۰) زخم، بریدگی و جراحت: مغز ساقه آفتابگردان را باید له کدر و مانند پماد روی زخم جراحت گذاشته که خونریزی را بند می‌آورد و بهبودی را تسریع می‌کند. سعی کنید گیاه آفتابگردان را در حیاط خود بکارید و از خواص درمانی آن استفاده کنید.
تخم آفتابگردان را می‌توانید از مغازه‌های برخی از داروخانه‌ها‌ خریداری کنید. البته تخم آفتابگردان را باید به‌صورت خام استفاده کنید.

تخمه آفتاب گردان منبعی غنی از ویتامین E، اولین آنتی اکسیدان حل کننده چربی می‌باشد. ویتامینE، در طول بدن حرکت می‌کند و رادیکالهای آزاد موجود در بدن که به مولکولها و ساختارهایی که حاوی چربی هستن مانند غشاء سلولها(سلولهای مغز) و کلسترول آسیب می‌رساند را خنثی می‌نماید. ویتامینE با حمایت از این مولکولها و بافت‌ها، تاثیراتی ضد التهاب دارد که در باعث کاهش علائم آسم، رماتیسم استخوانی و آرتروز می‌گردد.( بیماریهایی که رادیکالهای آزاد و التهابات نقش موثری در آنها دارد)همچنین ویتامینE، باعث کاهش سرطان روده، کاهش علائم گرگرفتگی در زنان یائسه و همچنین کاهش پیشرفت عوارض دیابت می‌گردد.

از دیگر فواید ویتامینE، می‌توان به جلوگیری آن از ابتلاء به بیماریهای قلبی ـ عروقی نام برد. ویتامینE یکی از مهمترین آنتی اکسیدانهایی می‌باشد که در ذرات کلسترول پیدا می‌شود و از اکسید شدن کلسترول توسط رادیکالهای آزاد جلوگیری می‌نمایند. زیرا بعد از اینکه کلسترول اکسید می‌شود، به دیواره رگهای خونی می‌چسبد و این مراحل اولیه تصلب شریان است و باعث گرفتگی رگ، حمله قلبی یا سکته می‌شود. وجود مقدار کمی‌از ویتامینE در بدن می‌تواند باعث کاهش ریسک گرفتگی شریانها شود. در واقع، مطالعه بر روی ویتامین E نشان داده است که کسانیکه از ویتامین E در غذای روزانه استفاده می‌کنند، ‌کمتر دچار مرگ و میر ناشی از سکته قلبی می‌شوند.

کاهش کلسترول بدلیل خاصیت فیتواسترول (phytosterols)تخمه آفتاب گردان

فیتواسترول، ماده ای است که در گیاهانی یافت می‌شود که ساختار شیمیایی بسیار شبیه به کلسترول دارند و وقتی در رژیم غذایی به اندازه کافی باشد به کاهش کلسترول و همچنین کاهش ریسک ابتلاء به سرطان کمک می‌نماید.

با منزیم موجود در تخمه آفتاب گردان، ‌اعصاب و رگهای خونی را آرامش دهیم.

تخمه آفتاب گردان منبع خوبی از منیزیم می‌باشد. بسیاری از مطالعات نشان داده اند که منیزیم به کاهش فشار خون و سردردهای میگرنی و همچنین سکته قلبی کمک می‌کند. منیزیم همچنین برای سلامت استخوانها و بدست آوردن انرژی ضروری است و تقریباً دو سوم منیزیم موجود در بدن در استخوانها یافت می‌شود. در بسیاری از سلولهای عصبی، منیزیم بعنوان سدی از ورود کلسیم به سلولهای عصبی عمل می‌کند. اگر در بدن میزان کلسیم کم باشد، کلسیم به راحتی وارد بدن می‌شود و فعالیت سلولهای عصبی کم می‌شود. کمبود منیزیم در بدن باعث بالا رفتن فشارخون، گرفتگی ماهیچه‌ها ( شامل گرفتگی ماهیچه قلب، راههای هوایی که از نشانه های آسم است) و سردردهای میگرنی و همچنین خستگی و تنش می‌شود.

اسانس گل آفتاب گردان برای التیام زخم ها و پائین آوردن فشار خون بکار می‌رود. اسانس برگ های آفتاب‌گردان خاصیت میکروب کشی دارد. در طب قدیم ایران و در طب چینی از تمام قسمت های گیاه آفتاب گردان استفاده می‌شود.
در مواردزیر می‌توان از این گیاه استفاده کرد و از خواص درمانی آن برخوردار شد.
۱) زنگ زدن گوش : مغز ساقه آفتاب گردان را در آب جوش ریخته و مانند چائی دم کنید و روزی سه فنجان از این چایی بنوشید.
۲) تقویت معده و پائین آوردن فشار خون : ۳۰ گرم برگهای خشک آفتاب گردان را دم کنید و سه فنجان در روز بنوشید.
۳) سرگیجه و ورم صورت، آب آوردن بدن و تسریع زایمان : ۲۰ گرم از گلهای خشک آفتاب گردان را در آب جوش دم کنید و روزی سه فنجان از این دم کرده را بنوشید.
۴) درد معده، بیماریهای دستگاه ادراری، یبوست : ۳۰ گرم ریشه خشک شده آفتاب گردان را در آب جوش ریخته و مدت ۵ دقیقه بگذارید بجوشد یک فنجان از آنرا سه بار در روز بنوشید.
۵) آرتروز و ورم پستان : هنگامیکه آفتاب گردان گل می‌دهد طبق گل ( قسمت پایین گل که مانند بشقابی است) را جدا کرده و در آّن انداخته آنقدر بجوشانید که شیره چسبناکی باقی بماند و سپس این شیره را روی مفصل های دردناک بمالید و ماساژ دهید درد آرتروز برطرف می‌شود. برای درمان ورم پستان در زنان شیر ده طبق گل را هنگامیگه گل دانه داده است جدا کنید و در زیر آفتاب خشک کرده و سپس تکه تکه کرده و بو ( سرخ کنید ) دهید. که کاملا قهوه ای شود و بعد آنرا خورد کرده بصورت پودر درآورید و این پودر را در آب جوش که کمی‌شکر به آن اضافه کرده اید ریخته و این شربت را به مریض بدهید تاشفا یابد.
۶) اسهال خونی : برای درمان اسهال خونی تخم آفتاب گردان را ( بمقدار ۳۰ گرم ) در آب ریخته و حدود یکساعت با حرارت ملایم بپزید سپس آنرا با نبات یا قند شیرین کرده و به مریض بدهید.
۷) سردردی که همراه با سرماخوردگی است : ۳۰ گرم تخم آفتاب گردان را در دو لیوان ریخته و بگذارید بجوشد تا نصف لیوان آن باقی بماند و این جوشانده را دوبار در روز بنوشید.
بیماری فتق : ۳۰ گرم ریشه تازه آفتاب گردان را با آب وشکر قهوه ای بجوشانید و جوشانده را سه بار در روز بنوشید.
۹) سنگ کلیه : حدود یک متر از مغز ساقه آفتاب گردان را در دو لیوان آب ریخته و بگذارید آهسته باملایمت بجوشد تا مقدار آن به نصف لیوان تقلیل یابد آنگاه بمدت یک هفته و روزی یکبار آنرا بنوشید تا از شر سنگ کلیه راحت شوید.
۱۰) زخم، بریدگی و جراحت : مغز و ساقه آفتاب گردان را باید له کرد و مانند پماد روی زخم جراحت گذاشت این عمل خونریزی را بند می‌آورد و بهبودی را تسریع می‌کند. سعی کنید گیاه آفتاب گردان را در حیاط خود بکارید و از خواص درمانی آن استفاده کنید.
البته تخم آفتاب گردان را باید بصورت خام استفاده کنید چون بو داده و نمک زده آن دارای خواص ذکر شده در این مبحث نمی‌باشد.

مضرات:
مضرات خاصی برای آن بیان نشده است.