گیاه باریجه ( Ferula gummosa boiss ) ، ( GALBANUM )، اشق، قاسنی

گیاه باریجه ( Ferula gummosa boiss ) با نام عمومی GALBANUM ازخانواده Umbelliferae ( Apiaceae ) ،گیاهی چند ساله ، منوکارپیک ( بعد از ۵-۶ سال ساقه ی گلدهنده ظاهر می شود ) ، وحشی و بومی نواحی کوهستانی مرطوب و نیمه خشک ایران و چند کشور حوضه دریای مدیترانه است .این گیاه در قسمت های شمالی و جنوبی کشور رشد می کند.

لاتین: Ferula gumosa Boiss , F.galbaniflua Boiss & Buhse, F.erubescens Bioss.

فارسی: باریجه، اشق، قاسنی

عربی: قنه

انگلیسی: Galbanum

آلمانی: Galban pFlanze, Galbanum

فرانسه: Galbanum

ریخت شناسی:

گیاهی پایا، مونوکارپ و متمایل به خاکستری با ساقه‌ای به ارتفاع cm 100ـ۷۰، قطر بخش میانی ساقه mm15 یا بیشتر، ساقه توپر و در طول رگ‌دار. برگهای قاعده‌ای به ابعاد ۲۰�۳۰ سانتیمتر، چهار بار شانه‌ای با کرکهای متراکم، قطعات انتهائی برگها تقریباً ۱�۵/۱ میلی‌متر با بریدگی شانه‌ای، غلاف برگ فوقانی به ابعاد تقریبی ۴�۵ سانتی‌متر، ضخیم و بدون کرک. دمگل‌ها باز، تعداد انشعاب چترک در حالت میوه ۲۰ـ۱۵ عدد، انشعابات به طول ۴ـ۲ سانتی‌متر، هر چترک واجد ۱۵ تا ۲۰ گل، گلبرگها تقریباً به طول ۵/۱ میلی‌متر، زرد رنگ، فندقه‌ها به ابعاد تقریباً ۸�۱۵ـ۱۰ بال میوه‌ها به عرض ۱ میلی‌متر، حد واسط رگهای پشت میوه‌هایک یا دو شیار وجود دارد .

گیاه شناسی :

دامنۀ انتشار:

گیاه باریجه عموماً در کوهستانها و ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر مناطق زنجان، تهران (شهرستانک)، دماوند و چهارمحال و بختیاری رویش دارد.

عمده رویشگاههای گیاه در استانهای خراسان ، اصفهان ، تهران ، مازندران ، مرکزی و زنجان می باشد .

شیرابه ای که در اثر خراشهای طبیعی یا مصنوعی از ریشه ، ، ساقه ، برگ و میوه گیاه تراوش می شود اصطلاحا� گالبانوم� گویند.

صمغ حاصل از گیاه ، جز فرآورده های فرعی مرتع بوده و بعنوان یکی از مهمرترین گیاهان دارویی � صنعتی صادراتی کشور محسوب می شود.

گلهای معطر آن هرمافرودیت ( اندام نر و ماده را با هم دارند ) هستند و گرده افشانی آنها توسط مگسها صورت می گیرد . این گیاه خودگشن است . گل های این گیاه در ماههای May تاJune ظاهر می شوند و دانه ها در June تا Agust می رسند.
از آنجایی که این گیاه یک گیاه مجاز مشروط به بهره برداری است ، بهره برداری آن از مراتع مستلزم حفظ بقای آن می باشد و معمولاً این کار برعهده ی بهره بردارن است و بیشتر به روش کپه کاری در مراتع صورت می گیرد . این گیاه در خاکهای سبک ( شنی ) ، متوسط ( لومی ) و سنگین ( رسی ) رشد می کند و نیازمند خاک با زهکشی عالی است و از نظر شیمی خاک ، خاکهای اسیدی ، خنثی و بازی ( قلیایی ) را می تواند تحمل کند و نیازمند خاکهای مرطوب است .

در سایه و همچنین در مناطق خیلی سرد نمی تواند رشد کند . این گونه دماهای پایین در حدود ۵- تا ۱۰- درجه سانتیگراد را تحمل می کند . در گزارش دیگر گفته شده حداقل دمای ۱۵- درجه سانتیگراد را تحمل می کند بنابراین در بسیاری از قسمت های کشور به صورت آزاد ( out doors ) رشد موفقی خواهد داشت . از آنجایی که این گیاه نسبت به آسیب ریشه ی اصلی حساس است و تحمل کمی دارد بهتر است آنرا هر چه زودتر در زمین نهایی غرس کرد .

زمان جمع‌آوری:

با توجه به اینکه گیاه منوکارپ می‌باشد باریجۀ اشکی در سال آخر رویش که ساقه ایجاد می‌شود بدست می‌آید و به منظور جمع‌آوری باریجۀ عسلی برش عرضی یا طولی ریشۀ گیاهان از اواخر خردادماه به مدت ۲ ماه بر حسب شرایط اقلیمی مناطق مختلف انجام می‌گیرد. بوتۀ باریجه در سن ۶ـ۷ سالگی در پی بارندگی زمستانی قابل توجه، رشد و نمو مناسبی خواهد داشت و در بهار ساقه‌های هوائی گل‌دهنده تولید می‌کند و در این صورت با تراوش شیرابه به صورت طبیعی یا با ایجاد خراش‌ بر روی ساقۀ آن، امکان بهره‌برداری باریجۀ اشکلی فراهم می‌شود.

در برداشت باریجۀ عسلی یا باریجۀ نرم، ابتدا خاک پای بوته‌های سه ساله به بالا کنار زده می‌شود. بعد از تمیز کردن یقۀ گیاه روی سطح جانبی ریشه برش عرضی ایجاد می‌کنند. برای حفاظت از باران و تابش نور خورشید روی آن سایه‌بان ایجاد می‌کنند باید دقت شود تا لایۀ زایندۀ باریجه در محور میانی گیاه از بین نرود و حداکثر ۳ برش ایجاد شود، به طوریکه بیش از یک سوم مقدار ریشه را در برنگیرد. شیرابه ترشحه بعد از یک هفته با ابزار مخصوص برداشت می‌شود و در حلب جمع‌آوری می‌گردد. پس از برداشت محصول بسته به کوچکی یا بزرگی و قدرت شیردهی و شادابی بوته برش دیگری داده می‌شود. از این‌رو برداشت شیرابه باریجه از هر بوته بین ۱۵۰ ـ ۵۰ گرم متغیر است .
بهترین زمان برای بذر افشاندن ، بلافاصله بعد از رسیدن دانه است که این کار در پاییز در گلخانه انجام می شود در غیر این صورت بذرافشاندن در Aprill ( در گلخانه ) صورت میگیرد . به محض اینکه نهال ها به اندازه کافی بزرگ شدند بطوریکه براحتی قابل انتقال باشند آن ها را به گلدانهای خاصی منتقل می کنند .

برای این که گیاه کوچک به صدمه ریشه حساس تر است ، آنها را در مکانهای ثابت و در هوای آزاد غرس می کنند . حداقل برای اولین زمستان گیاهان را در یک مالچ حمایتی در هوای آزاد نگهداری می کنند. تکثیر غیرجنسی در پاییز به دلیل اینکه احتمال صدمه ی ریشه وجود دارد ممکن است مضر باشد .
از تمام قسمتهای گیاه به خصوص ریشه ، گم رزین گالبانوم بدست می آید. گالبانوم دارای خاصیت ضد انقباض (Antispasmodic ) ، ضد نفخ و بادشکن ( Carminative ) ، خلط آور ( Expectorant ) و محرک و مهیج (Stimulant ) است .

گم رزینی که از نربری ساقه ( سربری ساقه ) بدست می آید به نوع اشکی معروف است ولی نوع توده ای آن از تیغ زدن ریشه های بوته های سه ساله به بالا بدست می آید .

تیغ زدن از خردادماه به مدت ۲ ماه توسط تیغ های مخصوصی صورت می گیرد . دو نوع روش تیغ زدن داریم :

۱) روش برش طولی که به روش شیرازی معروف است ؛

۲ ) روش برش عرضی که به روش فیروزکوهی معروف است . البته کیفیت شیرابه ی اشکی از شیرابه ی توده ای بیشتر است چون ناخالصی های کمتری دارد .

باید توجه داشت که در هر دو روش برش عرضی و طولی ریشه ، احتمال آسیب به لایه زاینده درونی وجود دارد لذا عمل برش باید با دقت کافی و حتی الامکان با چاقوی تیز و مخصوص صورت گیرد .

صمغ باریجه را براساس مواد غیر محلول شیرابه در الکل ۹۰ درجه به ۴ رتبه ی :

۱ ) باریجه ممتاز ،

۲ ) درجه یک ،

۳ ) درجه دو ،

۴ ) درجه سه تقسیم بندی می کنند .

در هر صورت مقدار خاکستر آن نباید بیشتر از ۱۰ درصد باشد.

فرآوردۀ طبیعی:

فرآوردۀ حاصل از گیاه باریجه دارای بوی قوی، معطر، فاقد و طعم گس و تلخ می‌باشد و به دو شکل سخت و نرم عرضه می‌گردد. باریجه سخت دارای دو نوع باریجه اشکی و توده‌ای می‌باشد.

باریجۀ اشکی در اثر گزش حشرات، خراش طبیعی یا ایجاد شکاف بر روی ساقۀ گیاه به خارج ترشح می‌شود و پس از چند روز شیرۀ حاصل در مجاورت هوا سفت شده از گیاه جدا می‌شود. باریجۀ اشکی به رنگ سفید مایل به زرد یا زرد مایل به سبز یا مایل به قرمز می‌باشد به شکل مدور یا بی‌شکل با سطحی ناصاف و کدر می‌باشد. چنانچه شکسته شود مقطع آن زرد رنگ و شفاف جلوه می‌کند.

اینگونه باریجه مدت‌ها نرمی خود را حفظ می‌کند، ولی بعداً به مرور زمان سخت و شکننده می‌شود به طوریکه در اثر خرد شدن به صورت گرد درمی‌آید. باریجه توده‌ای و حجیم که از تجمع قطعات اشکی نامنظم واقع در یک قسمت بی‌شکل و خمیری تشکیل می‌شود به صورت قطعاتی به ابعاد مختلف و نامنظم در معرض استفاده قرار می‌گیرد غالباً مایل به سبز، سبز قهوه‌ای، سبز مایل به زرد یا تیره است.

در داخل آن، ناخالصی‌های متفاوت نظیر ریزه‌های خاک، خرده‌های ساقه، برگ و دمبرگ گیاه دیده می‌شود. باریجۀ نرم را باریجۀ عسلی می‌گویند و شیرابه‌ای غلیظ شبیه عسل با بوی تند و نافذ و به رنگ قهوه‌ای تیره می‌باشد. در اثر برش طولی یا عرضی قسمت یقۀ گیاه به خارج ترشح می‌شود و واجد ۳۰ـ۲۵% اسانس می‌باشد. باریجۀ عسلی را از پالایش باریجه توده‌ای نیز بدست می‌آورند .

مواد متشکله:

الئوگم رزین باریجه دارای ۵ـ۳ درصد اسانس، ۷۰ـ۵۰ درصد رزین، ۴۰ـ۲۰ درصد مواد صمغی، ۱۰ـ۱ درصد رطوبت و مواد معدنی می‌باشد . اسانس باریجه از ۷ گروه ترکیبات مختلف تشکیل شده است:

۱ـ هیدروکربن‌های ترپنی که حدود ۷۵ـ۶۳ درصد اسانس را تشکیل می‌دهد و حاوی Bـ ‌پینن ، ـ پینن، دلتا ـ ۳ ـ کارن و هیدروکربن‌های دیگر مانند میرسن، پاراسیمن، لیمونن، ترپینولن .

۲ـ الکل‌های مونوترپنی و استات

۳ـ سزکوئی ترپن‌ها

۴ـ آزولن‌ها

۵ـ استرهای تیول

۶ـ پیرازین‌ها

۷ـ هیدروکربن‌های با اسکلت غیرترپنی:

استرهای تیول، پیرازین‌ها و هیدروکربن‌های با اسکلت غیرترپنی ترکیباتی هستند که با مقادیر کم و ساختمان‌های کاملاً متفاوت مسئول بوی مخصوص و قوی باریجه هستند . مواد صمغی باریجه حاوی کربوهیدراتهای گالاکتوز، آرابینوز، گالاکتیک اسید، ۴ ـ متیل گلوکوروتیک اسید و آمبلی فرون می‌باشد.

آثار فارماکولوژیکی:

باریجه بیشتر مصرف صنعتی دارد و روی آثار فارماکولوژیک آن کمتر مطالعه شده است. یک مورد تحقیق بر روی ملح اسید گالبانیک (گالبانات سدیم) نشان می‌دهد که باعث کاهش فشار سرخرگی و افزایش ادرار در موش گردیده است .

آثار ضد دردی، ضد باکتری و ضد قارچی عصاره‌های خشک هیدروالکلی حاصل از اندام هوائی، ریشه، باریجۀ اشکی و عسلی و همچنین اسانس آن بررسی شده است که در مقایسه با مورفین اثر ضد دردی ریشه و اندام هوائی آن بیشتر و نوع اشکی معادل و نوع عسلی کمتر از مورفین گزارش شده است .

همچنین اسانس باریجه بر میکروبهای مولد آکنه مؤثر بوده و رشد آنها را مهار می‌کند. عصاره‌های آب، هیدروالکلی، کلروفرمی در نگهداری امولسیون‌ها به مدت ۶ ماه بدون تغییر فیزیکی و اختصاصات ظاهری مؤثر بودند .

موارد استعمال:

از باریجه بیشتر به عنوان طعم‌دهنده در محصولات غذائی مانند نوشابه‌های غیرالکلی و فرآورده‌های گوشتی و یا معطرکننده و تثبیت‌کنندۀ عطرها در فرآورده‌های آرایشی مورد مصرف قرار می‌گیرد. از باریجه در گذشته همراه با آنغوزه در ناراحتی‌های عصبی استفاده می‌شده است . بنابر اعتقاد دامداران مصرف بوتۀ باریجه بوسیله حیوانات اهلی در تولید شیر آنها مؤثر است. لذا در مناطقی که دامداران از نظر تأمین علوفه رمستانه در مضیقه می‌باشند می‌توان اجازۀ جمع‌آوری ساقه‌های خشک شده را پس از ریزش بذرهای تولیدی به آنها داد.

موارد استعمال در گذشته:

در طب گذشته، باریجه در اختلالات مقتضی در درمان تنگی نفس و سرفۀ مزمن مصرف می‌شده است . باریجه اثر نیروبخش، ضد نزله و ضد تشنج دارد ولی امروزه، استفاده از آن در طب داخلی به فراموشی سپرده شده است.

خواص درمانی باریجه :
در استعمال داخلی گالبانوم برای معالجه برونشیت مزمن ، آسم ودیگر ناراحتی های قفسه ی سینه مفید است و یک محرک برای هاضمه است و هم چنین نفخ شکم ، دردهای زکام ( آنفولانزا ) و قولنج را کاهش می دهد .

در استعمال خارجی از آن به عنوان ضماد برای تورم های اشتعالی ، زخم معده ، سوختگی ، جراحت و ناراحتی های پوستی استفاده می شود .

البته خاصیت ضد صرع ( Antiepileptic ) و ضد تشنج ( Anticonvulsant ) این گیاه توسط هیئت علمی دانشکده علوم پزشکی دانشکاه شهید بهشتی تهران طی مطالعه ای روی موشهای آزمایشگاهی در July ، ۱۹۹۷بررسی شد .

همچنین طی این مطالعه ، ترکیبات اسانس میوه F.gummosa توسط روشهای تجزیه ای
Gas Chromatography ( GC ) و Chromatography / Mass Spectroscopy (GS/MS ) Gas تعیین گردید که این ترکیبات به روش تجزیه ای ( GC / MS ) در جدول زیر آمده است :

لازم به توضیح است که گمان می رود اثرات ضد تشنج و سمی بودن آن به ترتیب به ترکیبات pinene و α-thujene موجود در اسانس بر می گردد .
از جمله مصارف صمغ باریجه ، کاربرد آن در صنایع عطر و ادکلن سازی، نقاشی ، نساجی و داروسازی است.

یکی از رویشگاههای با اهمیت باریجه ، حوضه های آبخیز جنوب و غرب کاشان است که براساس آمار سال ۱۳۷۱ ، بیش از یک ششم باریجه صادراتی کشور(حدود یازده تن ) را بخود اختصاص داده است.

بدلیل بهره برداری هر ساله از این گیاه در رویشگاههای مختلف کشور و به منظور یافتن مناسبترین شیوه ی بهره برداری و برآورد میزان توانایی آن در تولید محصول ، بررسیهای مطالعاتی در زمینه شیوه های مختلف بهره برداری در چهار مرتع باریجه خیز کاشان ( اسحاق آباد ، ویدوجا ، نشل و مرق) انجام گیرد.
نتایج حاصله نشان داد که ما بین چهار روش بهره برداری مرسوم ( برش عرضی ، برش طولی، نربری و رویش ایژی ) ، برش طولی ، مناسب ترین شیوه در امر بهره برداری شناخته شد. در این عملیات حداکثر تا چهار برش ، بسته به قطر و سنگ گیاه ، آسیب غیر قابل جبرانی را وارد نیاورده و قدرت بازیابی و ترمیم زخم وارد شده ، امکان پذیر است.
بدلیل کیفیت و مرغوبیت بسیار بالای باریجه ایران نسبت به سایر ممالک حوضه مدیترانه ، سالیانه بیش از دهها تن صمغ ، به شکل خام از کشور صادر و فرآورده های حاصل از آن با چندین برابر قیمت به کشور سرازیر می شود.

مصارف صنعتی:

از باریجه نوعی چسب مخصوص جهت چسباندن سنگهای قیمتی مانند الماس تهیه می‌شود. خاصیت مهم این چسب بی‌رنگی آن است. با این وجود بعلت اکتشاف و تولید چسب‌های سینتیک، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر مصارف فوق، اهمیت اصلی باریجه استفاده از آن در صنایع عطر و ادکلن‌سازی است، به طوری که یکی از خریداران اصلی عمدۀ باریجۀ ایران، کشور فرانسه و مؤسسه دیور آن کشور می‌باشد.